Tadeusza Tołwińskiego znamy jako architekta gmachu Muzeum Narodowego w Warszawie. Miał on jednak na swoim koncie inne realizacje w przestrzeni miejskiej. Był wykładowcą Politechniki Warszawskiej i twórcą zaangażowanym w budowę osiedli powstających zgodnie z ideą miasta-ogrodu. Do dziś pozostaje jednym z najważniejszych polskich urbanistów.
Artykuł podzieliłam na dwie części. W pierwszej przyglądam się aktywności Tadeusza Tołwińskiego jako planisty i projektanta budynków użyteczności publicznej, w drugiej działalności związanej z zabudową mieszkaniową. W obu częściach odwołuję się do jego pracy nauczyciela akademickiego oraz do słynnego dzieła pt. Urbanistyka.
RODZINNE TRADYCJE
Tadeusz Tołwiński urodził się w 1887 roku. Jego ojciec Mikołaj Tołwiński był cenionym architektem, działał w Petersburgu i Odessie. Znalazł się w gronie organizatorów Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. W stolicy zaprojektował i zrealizował m.in. budynek szkoły dla dziewcząt przy ul. św. Barbary oraz dom własny – znakomity przykład architektury secesyjnej – kamienicę przy ulicy Służewskiej (projekt wraz z uczniem Henrykiem Stifelmanem), która przetrwała wojnę, ale została rozebrana w 1945 roku. Matka Tadeusza – Jadwiga Władysława Brzozowska – była obdarzona talentem plastycznym i muzycznym, co miało wpływ na wrażliwość syna.
STUDIA
Tadeusz Tołwiński po maturze odbył studia ze specjalizacją urbanistyka w Karlsruhe (1905-1911). Stolica Badenii była szczególnym miejscem z wielu względów. Przede wszystkim jednak z powodu tętniącego tu życia kulturalnego, intelektualnej atmosfery uczelni i dogodnego dojazdu do Francji, Włoch, Szwajcarii, Belgii. W okresie wakacji Tadeusz Tołwiński często podróżował wraz z rodzicami. Robił notatki, rysował. Sprzyjało to poznawaniu historii, architektury i urbanistyki. Kształtowało estetyczne upodobania młodego człowieka.
Jeden z najważniejszych wyjazdów, który zaważył na jego dalszych losach zawodowych, odbył się w 1908 roku. Była to podróż do Wielkiej Brytanii zorganizowana przez Niemieckie Towarzystwo Miast Ogrodów.
PIERWSZE KROKI ARCHITEKTA
W 1910 roku Tadeusz Tołwiński wraz z ojcem zaprojektował dwie wille przy ulicy Batorego w podwarszawskim Konstancinie-Jeziornie – neobarokową „Ukrainkę” i secesyjną „Este”. Dwa lata później, już po powrocie ze studiów, uwierzytelnił dyplom, aby swobodnie wykonywać zawód na terenie Cesarstwa Rosyjskiego.
Jednym z ważniejszych projektów w początkowym okresie działalności był Zespół Gmachów Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej przy ulicy Młynarskiej 2 (obecny adres – ulica Rogalińska 2 na warszawskiej Woli). Stworzony na konkurs (dla Zarządu Tramwajów Warszawskich) kompleks dla tysiąca dzieci zawierał budynki przeznaczone do zajęć lekcyjnych, ochronkę i domy mieszkalne dla nauczycieli. Dziś mieści się tu Liceum Ogólnokształcące im. gen. Sowińskiego. Podobnie jak wcześniej Tadeusz Tołwiński pracował z ojcem. Budowniczowie inspirowali się w tej realizacji twórczością słynnego architekta dojrzałego baroku Tylmana z Gameren (autora wielu pałaców i kościołów, między innymi Pałacu Krasińskich i Kościoła Sakramentek w Warszawie). Widać również wpływy neobaroku – stylu drugiej połowy XIX wieku oraz budowli usytuowanych między dziedzińcem a ogrodem – entre cour et jardin (wśród których najsłynniejszy jest Wersal).
W 1913 roku powstała Café de Varsovie przy Nowym Świecie 5. Projektantami łączącej cechy baroku i secesji budowli byli Tadeusz Tołwiński i Franciszek Krzywda Polkowski. Niestety budynek został zniszczony w czasie powstania.
KALISZ, WARSZAWA, LWÓW I CIECHOCINEK
Warszawskie Koło Architektów, do którego należał Tadeusz Tołwiński, ogłosiło w 1915 roku konkurs na odbudowę i rozbudowę Kalisza zniszczonego przez wojska niemieckie w okresie I wojny światowej. Projekt Tołwińskiego otrzymał najwięcej punktów.
W 1916 roku, po ucieczce Rosjan z Warszawy, powiat warszawski powiększył się w wyniku rozporządzenia o przyłączeniu do miasta okolicznych gmin (m.in. Mokotowa, Saskiej Kępy, Targówka i Woli). Otworzyło to drzwi do nowoczesnego myślenia o przestrzeni miejskiej. Tadeusz Tołwiński z zespołem stworzył plan i omówił go na łamach „Przeglądu Technicznego” w artykule pt. Uwagi o szkicowym projekcie zabudowania Wielkiej Warszawy. Tak pisze o tym planie Jerzy S. Majewski:
„Autorzy nie tworzyli prowizorki, lecz dokument z wizją, poparty analizą sumiennie przeprowadzonych badań i znajomością poszczególnych dzielnic. Był to szkic potraktowany w sposób kompleksowy, uwzględniający specyfikę miasta. Przewidywał jego rozwój w kierunku południowym”[i]
źródło: polona.pl
Tadeusz Tołwiński w 1922 roku, jako uznany już urbanista, stworzył na zamówienie Zarządu Miasta Lwowa projekt tzw. Wielkiego Lwowa. Spod jego ręki wyszedł też w tym czasie plan regulacyjny Ciechocinka, wykonany na zlecenie Ministerstwa Zdrowia.
NEOBAROK – GIMNAZJUM IM. STEFANA BATOREGO
Jedną ze znanych realizacji Tadeusza Tołwińskiego, stworzonych w duchu zmodernizowanego baroku, jest gmach dzisiejszego liceum, a dawniej Państwowego Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie. Co zadecydowało o sukcesie twórcy w tym przypadku? Przyjrzyjmy się bliżej architekturze.
Jest to budynek na planie czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem i alkierzami (wydzielone w bryle narożniki). W zamyśle projektanta odwołuje się do Zamku Królewskiego w Warszawie i Pałacu Biskupów w Kielcach. Już patrząc na elewację, możemy znaleźć wspólne elementy, na przykład boniowanie (wykończenie ścian, tu są to okładziny naśladujące kamień umieszczone na narożnikach, przy niektórych wejściach i oknach) oraz naczółki (tu w formie przerwanego trójkąta) wieńczące otwory okienne. Jednak pomimo historyzujących odniesień jest to projekt na wskroś nowoczesny, jak na czasy, w których powstał. Są przestronne, doświetlone sale, boisko, basen w podziemiach.
Na zdjęciu archiwalnym poniżej widzimy, że pozostawiono spory teren, aby wypełnić go drzewami i krzewami. Tak też się stało w ciągu czterech lat od przekazania szkoły do użytku. Powstał tu nawet niewielkich rozmiarów ogród botaniczny. Dla Tadeusza Tołwińskiego projektowanie budynków wiązało się ściśle z otoczeniem. Myślał o tych osobach, które na co dzień przebywają w danym miejscu. Przestrzeń wokół miała być okazją do wytchnienia i odpoczynku. Dziś możemy to oglądać, spacerując w okolicach szkoły. Gmach sporych rozmiarów gubi się w otaczającej przyrodzie.
MUZEUM NARODOWE W WARSZAWIE
Kolejnym projektem było Muzeum Narodowe w Warszawie. Przeczytacie o nim na blogu Muzeariat w artykule pt. Okiem architekta: historia MNW w liczbach.
WYKŁADOWCA
Jako zaledwie 28-letni, ale już doświadczony architekt, Tadeusz Tołwiński został zaproszony do udziału w Komisji opracowującej program wyższego kształcenia w dziedzinie architektury. Miał przygotować plan nauczania przedmiotu budowa miasta. Była to nowość w polskim szkolnictwie. Potem jego zawodowe życie zawsze już było związane z pracą naukową. W 1920 roku powołany został na profesora nadzwyczajnego w Katedrze Budowy Miast, która pod jego okiem szybko stała się ważnym ośrodkiem badawczym i intelektualnym.
„Pod osobistą opieką jej kierownika gromadzono specjalistyczną polską i światową literaturę z zakresu historii sztuki i architektury, urbanistyki i dziedzin pokrewnych. Kompletowano plany miast w oryginalnych odbitkach lub wykonywano odrysy, gromadzono przezrocza na szkle oraz zdjęcia miast polskich i europejskich”[i]
W 1934 roku Katedrę Budowy Miast przekształcono w Katedrę Urbanistyki (pierwszą w Polsce), a Tadeusz Tołwiński został profesorem zwyczajnym. Kilka lat później był wybrany na dziekana Wydziału Architektury.
Po II wojnie światowej działał naukowo również w Krakowie. Na Wawelu w roku akademickim 1945/46 odbyła się i odniosła sukces wystawa studenckich prac architektonicznych i urbanistycznych (pochodzących również z czasu okupacji) zrealizowanych pod kierunkiem Tadeusza Tołwińskiego i Adolfa Szyszko-Bohusza.
„URBANISTYKA”
W dorobku naukowym Tadeusza Tołwińskiego znajduje się najważniejsza w polskim piśmiennictwie praca dotycząca przestrzeni miejskiej. Jest to trzytomowa „Urbanistyka”. Pierwszy i drugi tom wydane zostały jeszcze przed wojną latach 1934 i 1937. Trzeci tom, choć maszynopis pochodzi z 1948 roku, wydrukowany został z powodów politycznych dopiero na początku lat 60. pod redakcją Kazimierza Wejcherta. Tadeusz Tołwiński skupia się w nich kolejno: na problematyce miasta w przeszłości, odwołując się do historycznych założeń miejskich, na budowie miasta współczesnego w szerokiej perspektywie społecznej oraz na zieleni w urbanistyce.
Ta ostatnia tematyka była szczególnie bliska autorowi, który rozumiał rolę przyrody w życiu człowieka, wiedział, że jej bezmyślne dewastowanie prowadzi do katastrofy i że miasto będzie dobrze spełniało swoją rolę tylko, gdy jego budowniczowie będą szanować naturalne dziedzictwo danego terenu. Wybitny naukowiec pisał w drugim tomie:
„Niszczenie lasów, zagajników i wszelkiego drzewostanu, częściowe wchłanianie ogrodów i sadów oraz zanieczyszczenie wód w dużym promieniu od granic miejskich, stanowią niemal stały sprawdzian rozszerzania się i wzbogacania miasta. Do tego należy dodać dalsze konsekwencje wynikające przede wszystkim z wytrzebienia lasów: znaczne zmiany w klimacie (…), wpływ wiatrów, nie hamowanych drzewostanem (…), zmiany w powierzchni ziemi, która ogołocona z lasu, ulega szybkim wpływom destrukcyjnym powietrza, mrozu i wody, jałowieje i zmienia się często (…) w zupełne pustkowie”[ii]
TRUDNE CZASY WOJEN
W wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku Tadeusz Tołwiński brał udział jako żołnierz-ochotnik w I Pułku Artylerii Przeciwlotniczej, w ramach I Dywizji Legionów Frontu Północnego, pod dowództwem generała Józefa Hallera.
W czasie II wojny światowej pracował w Komisji Rzeczoznawców Urbanistycznych i współdziałał z Departamentem Delegatury Rządu Londyńskiego na Kraj. Jego losy potoczyły się dramatycznie. W 1942 roku został aresztowany przez gestapo i więziony w Al. Szucha, a potem na Pawiaku. Po uwolnieniu przeniósł się z mieszkania do domu Politechniki Warszawskiej, aby w konspiracji prowadzić zajęcia dla studentów.
Po upadku powstania warszawskiego przebywał w obozie przejściowym w Pruszkowie. Uciekł z transportu do Oświęcimia. Znalazł się najpierw w Krakowie, a potem w swojej posiadłości w Manach koło Tarczyna. Tu 18 stycznia 1945 roku, występując w obronie goszczących u niego osób, został postrzelony przez żołnierza wojsk rosyjskich.
Bardzo aktywnie działał po wojnie, m.in. przy stworzeniu planu odbudowy i rekonstrukcji Grudziądza (wraz z Juliuszem Żórawskim), opiniował plan odbudowy Warszawy, wykładał na Politechnice Warszawskiej (gdzie w 1947 roku otrzymał tytuł doktora honoris causa) i w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. W tym czasie odbył też podróż do Sztokholmu na zaproszenie Szwedzkiej Królewskiej Akademii Nauk. Stan zdrowia po postrzale i przebytych operacjach pogarszał się i 13 stycznia 1951 roku Tadeusz Tołwiński zmarł w przerwie między zajęciami na Politechnice.
Zapraszam do przeczytania drugiej części artykułu w osobnym wpisie, który niebawem pojawi sie na blogu.
Grafiki na podstawie fotografii własnych – Luiza Sierpińska
Źródła:
Teresa Kotaszewicz, Tadeusz Tołwiński 1887-1951, Architekt – Urbanista – Twórca Polskiej Szkoły Urbanistyki, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2016.
Jerzy S. Majewski, 100-lecie wielkiej Warszawy. Niebotyki obok lepianek, Gazeta Wyborcza, 8 kwietnia 2016, https://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,150427,19884846,100-lecie-wielkiej-warszawy-niebotyki-obok-lepianek.html?disableRedirects=true (dostęp: 22.09.2020).
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003. Tadeusz Tołwiński, Urbanistyka, t. 2, wyd. 2, Wydawnictwo Zakładu Urbanistyki Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1939
1. Jerzy S. Majewski, 100-lecie wielkiej Warszawy. Niebotyki obok lepianek, Gazeta Wyborcza, 8 kwietnia 2016, https://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,150427,19884846,100-lecie-wielkiej-warszawy-niebotyki-obok-lepianek.html?disableRedirects=true (dostęp: 22.09.2020).
2. Teresa Kotaszewicz, Tadeusz Tołwiński 1887-1951, Architekt – Urbanista – Twórca Polskiej Szkoły Urbanistyki, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2016, s. 56.
3. Tadeusz Tołwiński, Urbanistyka, t. 2, wyd. 2, Wydawnictwo Zakładu Urbanistyki Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1939, s. 62.