LO Batorego

NIE TYLKO MNW. TADEUSZ TOŁWIŃSKI – URBANISTA I ARCHITEKT (CZ. 1)

Bez kategorii, strona główna

Tadeusza Tołwińskiego znamy jako architekta gmachu Muzeum Narodowego w Warszawie. Miał on jednak na swoim koncie inne realizacje w przestrzeni miejskiej. Był wykładowcą Politechniki Warszawskiej i twórcą zaangażowanym w budowę osiedli powstających zgodnie z ideą miasta-ogrodu. Do dziś pozostaje jednym z najważniejszych polskich urbanistów.

Artykuł podzieliłam na dwie części. W pierwszej przyglądam się aktywności Tadeusza Tołwińskiego jako planisty i projektanta budynków użyteczności publicznej, w drugiej działalności związanej z zabudową mieszkaniową. W obu częściach odwołuję się do jego pracy nauczyciela akademickiego oraz do słynnego dzieła pt. Urbanistyka.


RODZINNE TRADYCJE

Tadeusz Tołwiński urodził się w 1887 roku. Jego ojciec Mikołaj Tołwiński był cenionym architektem, działał w Petersburgu i Odessie. Znalazł się w gronie organizatorów Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. W stolicy zaprojektował i zrealizował m.in. budynek szkoły dla dziewcząt przy ul. św. Barbary oraz dom własny – znakomity przykład architektury secesyjnej – kamienicę przy ulicy Służewskiej (projekt wraz z uczniem Henrykiem Stifelmanem), która przetrwała wojnę, ale została rozebrana w 1945 roku. Matka Tadeusza – Jadwiga Władysława Brzozowska – była obdarzona talentem plastycznym i muzycznym, co miało wpływ na wrażliwość syna.


STUDIA

Tadeusz Tołwiński po maturze odbył studia ze specjalizacją urbanistyka w Karlsruhe (1905-1911). Stolica Badenii była szczególnym miejscem z wielu względów. Przede wszystkim jednak z powodu tętniącego tu życia kulturalnego, intelektualnej atmosfery uczelni i dogodnego dojazdu do Francji, Włoch, Szwajcarii, Belgii. W okresie wakacji Tadeusz Tołwiński często podróżował wraz z rodzicami. Robił notatki, rysował. Sprzyjało to poznawaniu historii, architektury i urbanistyki. Kształtowało estetyczne upodobania młodego człowieka.

Jeden z najważniejszych wyjazdów, który zaważył na jego dalszych losach zawodowych, odbył się w 1908 roku. Była to podróż do Wielkiej Brytanii zorganizowana przez Niemieckie Towarzystwo Miast Ogrodów.


PIERWSZE KROKI ARCHITEKTA

W 1910 roku Tadeusz Tołwiński wraz z ojcem zaprojektował dwie wille przy ulicy Batorego w podwarszawskim Konstancinie-Jeziornie – neobarokową „Ukrainkę” i secesyjną „Este”. Dwa lata później, już po powrocie ze studiów, uwierzytelnił dyplom, aby swobodnie wykonywać zawód na terenie Cesarstwa Rosyjskiego.

Jednym z ważniejszych projektów w początkowym okresie działalności był Zespół Gmachów Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej przy ulicy Młynarskiej 2 (obecny adres – ulica Rogalińska 2 na warszawskiej Woli). Stworzony na konkurs (dla Zarządu Tramwajów Warszawskich) kompleks dla tysiąca dzieci zawierał budynki przeznaczone do zajęć lekcyjnych, ochronkę i domy mieszkalne dla nauczycieli. Dziś mieści się tu Liceum Ogólnokształcące im. gen. Sowińskiego. Podobnie jak wcześniej Tadeusz Tołwiński pracował z ojcem. Budowniczowie inspirowali się w tej realizacji twórczością słynnego architekta dojrzałego baroku Tylmana z Gameren (autora wielu pałaców i kościołów, między innymi Pałacu Krasińskich i Kościoła Sakramentek w Warszawie). Widać również wpływy neobaroku – stylu drugiej połowy XIX wieku oraz budowli usytuowanych między dziedzińcem a ogrodem – entre cour et jardin (wśród których najsłynniejszy jest Wersal).

Szkoła przy ul. Młynarskiej 2, widok z 1920 roku
Szkoła przy ul. Młynarskiej 2, widok z 1920 roku, źródło: Wikimedia

W 1913 roku powstała Café de Varsovie przy Nowym Świecie 5. Projektantami łączącej cechy baroku i secesji budowli byli Tadeusz Tołwiński i Franciszek Krzywda Polkowski. Niestety budynek został zniszczony w czasie powstania.


KALISZ, WARSZAWA, LWÓW I CIECHOCINEK

Warszawskie Koło Architektów, do którego należał Tadeusz Tołwiński, ogłosiło w 1915 roku konkurs na odbudowę i rozbudowę Kalisza zniszczonego przez wojska niemieckie w okresie I wojny światowej. Projekt Tołwińskiego otrzymał najwięcej punktów.

W 1916 roku, po ucieczce Rosjan z Warszawy, powiat warszawski powiększył się w wyniku rozporządzenia o przyłączeniu do miasta okolicznych gmin (m.in. Mokotowa, Saskiej Kępy, Targówka i Woli). Otworzyło to drzwi do nowoczesnego myślenia o przestrzeni miejskiej. Tadeusz Tołwiński z zespołem stworzył plan i omówił go na łamach „Przeglądu Technicznego” w artykule pt. Uwagi o szkicowym projekcie zabudowania Wielkiej Warszawy. Tak pisze o tym planie Jerzy S. Majewski:

„Autorzy nie tworzyli prowizorki, lecz dokument z wizją, poparty analizą sumiennie przeprowadzonych badań i znajomością poszczególnych dzielnic. Był to szkic potraktowany w sposób kompleksowy, uwzględniający specyfikę miasta. Przewidywał jego rozwój w kierunku południowym”[i] 

Plan Wielkiej Warszawy,1920 rok
Plan Wielkiej Warszawy, Drukarnia i Litogr. F. Kasprzykiewicza, Warszawa 1920 rok,
źródło: polona.pl

Tadeusz Tołwiński w 1922 roku, jako uznany już urbanista, stworzył na zamówienie Zarządu Miasta Lwowa projekt tzw. Wielkiego Lwowa. Spod jego ręki wyszedł też w tym czasie plan regulacyjny Ciechocinka, wykonany na zlecenie Ministerstwa Zdrowia.


NEOBAROK – GIMNAZJUM IM. STEFANA BATOREGO

Jedną ze znanych realizacji Tadeusza Tołwińskiego, stworzonych w duchu zmodernizowanego baroku, jest gmach dzisiejszego liceum, a dawniej Państwowego Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie. Co zadecydowało o sukcesie twórcy w tym przypadku? Przyjrzyjmy się bliżej architekturze.

Jest to budynek na planie czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem i alkierzami (wydzielone w bryle narożniki). W zamyśle projektanta odwołuje się do Zamku Królewskiego w Warszawie i Pałacu Biskupów w Kielcach. Już patrząc na elewację, możemy znaleźć wspólne elementy, na przykład boniowanie (wykończenie ścian, tu są to okładziny naśladujące kamień umieszczone na narożnikach, przy niektórych wejściach i oknach) oraz naczółki (tu w formie przerwanego trójkąta) wieńczące otwory okienne. Jednak pomimo historyzujących odniesień jest to projekt na wskroś nowoczesny, jak na czasy, w których powstał. Są przestronne, doświetlone sale, boisko, basen w podziemiach.   

LO im. Batorego w Warszawie, fragment elewacji południowej
Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Batorego w Warszawie, fragment elewacji południowej

Na zdjęciu archiwalnym poniżej widzimy, że pozostawiono spory teren, aby wypełnić go drzewami i krzewami. Tak też się stało w ciągu czterech lat od przekazania szkoły do użytku. Powstał tu nawet niewielkich rozmiarów ogród botaniczny. Dla Tadeusza Tołwińskiego projektowanie budynków wiązało się ściśle z otoczeniem. Myślał o tych osobach, które na co dzień przebywają w danym miejscu. Przestrzeń wokół miała być okazją do wytchnienia i odpoczynku. Dziś możemy to oglądać, spacerując w okolicach szkoły. Gmach sporych rozmiarów gubi się w otaczającej przyrodzie.   

Państwowe Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie, fot. Henryk Poddębski1927 rok
Państwowe Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie, fot. Henryk Poddębski, 1927 rok, źródło: Wikimedia


MUZEUM NARODOWE W WARSZAWIE

Kolejnym projektem było Muzeum Narodowe w Warszawie. Przeczytacie o nim na blogu Muzeariat w artykule pt. Okiem architekta: historia MNW w liczbach.

Muzeum Narodowe w Warszawie
Muzeum Narodowe w Warszawie


WYKŁADOWCA

Jako zaledwie 28-letni, ale już doświadczony architekt, Tadeusz Tołwiński został zaproszony do udziału w Komisji opracowującej program wyższego kształcenia w dziedzinie architektury. Miał przygotować plan nauczania przedmiotu budowa miasta. Była to nowość w polskim szkolnictwie. Potem jego zawodowe życie zawsze już było związane z pracą naukową. W 1920 roku powołany został na profesora nadzwyczajnego w Katedrze Budowy Miast, która pod jego okiem szybko stała się ważnym ośrodkiem badawczym i intelektualnym.

„Pod osobistą opieką jej kierownika gromadzono specjalistyczną polską i światową literaturę z zakresu historii sztuki i architektury, urbanistyki i dziedzin pokrewnych. Kompletowano plany miast w oryginalnych odbitkach lub wykonywano odrysy, gromadzono przezrocza na szkle oraz zdjęcia miast polskich i europejskich”[i]

W 1934 roku Katedrę Budowy Miast przekształcono w Katedrę Urbanistyki (pierwszą w Polsce), a Tadeusz Tołwiński został profesorem zwyczajnym. Kilka lat później był wybrany na dziekana Wydziału Architektury.

Po II wojnie światowej działał naukowo również w Krakowie. Na Wawelu w roku akademickim 1945/46 odbyła się i odniosła sukces wystawa studenckich prac architektonicznych i urbanistycznych (pochodzących również z czasu okupacji) zrealizowanych pod kierunkiem Tadeusza Tołwińskiego i Adolfa Szyszko-Bohusza.


„URBANISTYKA”

W dorobku naukowym Tadeusza Tołwińskiego znajduje się najważniejsza w polskim piśmiennictwie praca dotycząca przestrzeni miejskiej. Jest to trzytomowa „Urbanistyka”. Pierwszy i drugi tom wydane zostały jeszcze przed wojną latach 1934 i 1937. Trzeci tom, choć maszynopis pochodzi z 1948 roku, wydrukowany został z powodów politycznych dopiero na początku lat 60. pod redakcją Kazimierza Wejcherta. Tadeusz Tołwiński skupia się w nich kolejno: na problematyce miasta w przeszłości, odwołując się do historycznych założeń miejskich, na budowie miasta współczesnego w szerokiej perspektywie społecznej oraz na zieleni w urbanistyce.

Ta ostatnia tematyka była szczególnie bliska autorowi, który rozumiał rolę przyrody w życiu człowieka, wiedział, że jej bezmyślne dewastowanie prowadzi do katastrofy i że miasto będzie dobrze spełniało swoją rolę tylko, gdy jego budowniczowie będą szanować naturalne dziedzictwo danego terenu. Wybitny naukowiec pisał w drugim tomie:

„Niszczenie lasów, zagajników i wszelkiego drzewostanu, częściowe wchłanianie ogrodów i sadów oraz zanieczyszczenie wód w dużym promieniu od granic miejskich, stanowią niemal stały sprawdzian rozszerzania się i wzbogacania miasta. Do tego należy dodać dalsze konsekwencje wynikające przede wszystkim z wytrzebienia lasów: znaczne zmiany w klimacie (…), wpływ wiatrów, nie hamowanych drzewostanem (…), zmiany w powierzchni ziemi, która ogołocona z lasu, ulega szybkim wpływom destrukcyjnym powietrza, mrozu i wody, jałowieje i zmienia się często (…) w zupełne pustkowie”[ii]


TRUDNE CZASY WOJEN

W wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku Tadeusz Tołwiński brał udział jako żołnierz-ochotnik w I Pułku Artylerii Przeciwlotniczej, w ramach I Dywizji Legionów Frontu Północnego, pod dowództwem generała Józefa Hallera.

W czasie II wojny światowej pracował w Komisji Rzeczoznawców Urbanistycznych i współdziałał z Departamentem Delegatury Rządu Londyńskiego na Kraj. Jego losy potoczyły się dramatycznie. W 1942 roku został aresztowany przez gestapo i więziony w Al. Szucha, a potem na Pawiaku. Po uwolnieniu przeniósł się z mieszkania do domu Politechniki Warszawskiej, aby w konspiracji prowadzić zajęcia dla studentów.

Po upadku powstania warszawskiego przebywał w obozie przejściowym w Pruszkowie. Uciekł z transportu do Oświęcimia. Znalazł się najpierw w Krakowie, a potem w swojej posiadłości w Manach koło Tarczyna. Tu 18 stycznia 1945 roku, występując w obronie goszczących u niego osób, został postrzelony przez żołnierza wojsk rosyjskich.

Tadeusz Tołwiński
Tadeusz Tołwiński

Bardzo aktywnie działał po wojnie, m.in. przy stworzeniu planu odbudowy i rekonstrukcji Grudziądza (wraz z Juliuszem Żórawskim), opiniował plan odbudowy Warszawy, wykładał na Politechnice Warszawskiej (gdzie w 1947 roku otrzymał tytuł doktora honoris causa) i w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. W tym czasie odbył też podróż do Sztokholmu na zaproszenie Szwedzkiej Królewskiej Akademii Nauk. Stan zdrowia po postrzale i przebytych operacjach pogarszał się i 13 stycznia 1951 roku Tadeusz Tołwiński zmarł w przerwie między zajęciami na Politechnice.

Zapraszam do przeczytania drugiej części artykułu w osobnym wpisie, który niebawem pojawi sie na blogu.

LO im. Stefana Batorego w Warszawie
Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Batorego w Warszawie

Grafiki na podstawie fotografii własnych – Luiza Sierpińska   

Źródła:

Teresa Kotaszewicz, Tadeusz Tołwiński 1887-1951, Architekt – Urbanista – Twórca Polskiej Szkoły Urbanistyki, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2016.

Jerzy S. Majewski, 100-lecie wielkiej Warszawy. Niebotyki obok lepianek, Gazeta Wyborcza, 8 kwietnia 2016, https://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,150427,19884846,100-lecie-wielkiej-warszawy-niebotyki-obok-lepianek.html?disableRedirects=true (dostęp: 22.09.2020).

Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003. Tadeusz Tołwiński, Urbanistyka, t. 2, wyd. 2, Wydawnictwo Zakładu Urbanistyki Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1939


1. Jerzy S. Majewski, 100-lecie wielkiej Warszawy. Niebotyki obok lepianek, Gazeta Wyborcza, 8 kwietnia 2016, https://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,150427,19884846,100-lecie-wielkiej-warszawy-niebotyki-obok-lepianek.html?disableRedirects=true (dostęp: 22.09.2020).

2. Teresa Kotaszewicz, Tadeusz Tołwiński 1887-1951, Architekt – Urbanista – Twórca Polskiej Szkoły Urbanistyki, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2016, s. 56.

3. Tadeusz Tołwiński, Urbanistyka, t. 2, wyd. 2, Wydawnictwo Zakładu Urbanistyki Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1939, s. 62.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *