Tadeusza Tołwińskiego znamy jako architekta Muzeum Narodowego w Warszawie oraz innych gmachów użyteczności publicznej, a także wieloletniego wykładowcę oraz współtwórcę polskiej szkoły urbanistyki, o czym mogliśmy przeczytać w pierwszej części artykułu.
Jednak dla tego znakomitego naukowca równie ważnym obszarem działań było projektowanie osiedli. Bliska mu była idea miasta-ogrodu. Dziś, gdy mamy do czynienia z problemami dotyczącymi klimatu oraz z budzącym się powoli świadomym podejściem do natury, szczególnie aktualne staje się przesłanie płynące z tej części jego pracy.
CO TO JEST MIASTO-OGRÓD?
Idea miasta-ogrodu narodziła się w Wielkiej Brytanii. Jej twórcą był planista Ebenezer Howard, który pod koniec XIX wieku analizował problemy społeczności zamieszkujących metropolie i doszedł do wniosku, że rozwiązaniem jest życie w nieco oddalonych od ścisłego centrum osiedlach, które są złożone z niewielkich domów otoczonych zielenią. Tylko w ten sposób człowiek może korzystać z oferty instytucjonalnej oraz kulturalnej miasta i jednocześnie z bogactwa przyrody dostarczanego przez wieś. W 1899 roku Howard założył Garden Cities Association (Stowarzyszenie Miast Ogrodów), obecnie Town and Country Planning Association (Stowarzyszenie Planowania Miast i Wsi), które jest najstarszą przyrodniczą organizacją w Anglii.
Schemat „trzech magnesów” nakreślony przez Howarda przedstawia korzyści płynące z życia w mieście-ogrodzie, między innymi czyste powietrze i woda, łatwo dostępne pola i parki, niskie opłaty i ceny, wysokie płace. Idea ta odbiła się szerokim echem w Europie i na świecie. Zainteresowała wielu urbanistów i architektów, którzy rozumieli, że miasto powinno być miejscem pracy i odpoczynku, w którym dobrze się żyje. Jeśli zagospodarowanie przestrzenne jest prawidłowe, nie tworzą się slumsy.
MIASTO-OGRÓD TADEUSZA TOŁWIŃSKIEGO
Tadeusz Tołwiński poznał ideę miasta-ogrodu w trakcie studiów, podczas wakacyjnego wyjazdu do Wielkiej Brytanii w 1908 roku. To właśnie ten nurt urbanistyki wywarł największe wrażenie na młodym twórcy. W ciągu swojej kariery zawodowej podążał tą ścieżką wielokrotnie. Napisał cykl artykułów Osady ogrodowe w Anglii, opublikowanych na łamach Przeglądu Technicznego. Projektował osiedla, które z założenia były otoczone zielenią. Ich mieszkańcy mieli możliwość uprawiania własnych ogródków i bezpośredniego obcowania z przyrodą.
Bogata wiedza z zakresu historii sztuki, urbanistyki i architektury światowej (europejskiej i amerykańskiej) mieszała się u Tadeusza Tołwińskiego z praktycznym podejściem do budownictwa i dbałością o potrzeby zwykłego człowieka. Natura zajmowała zawsze szczególne miejsce. Była stałym elementem projektowanych przez niego miast. Cały trzeci tom Urbanistyki poświęcił na rozważania dotyczące zieleni miejskiej, a w dwóch pierwszych tomach słowa ogród, tereny zielone etc. padają kilkaset razy. Przywołajmy jego myśl:
Zniszczenie przyrody i jej naturalnych bogactw prowadzi do zniszczenia i zeszpecenia pięknego nieraz krajobrazu, stanowiącego wielkie bogactwo dla miasta. Bogactwo, może podświadomie, ale bardzo gorąco cenione przez wszystkie warstwy mieszkańców. Nie tylko znawca przyrody i jej czaru lub artysta składają jej hołd i podziwiają piękne fragmenty gór lasów, ogrodów i wód, otaczających miasto, ale każdy jego mieszkaniec, choćby najbardziej nieoświecony, pragnie w pogodne dni wiosenne i letnie napawać się jej urokiem [1]
Do najbardziej znanych projektów Tadeusza Tołwińskiego, które odnoszą się do idei miasta-ogrodu należały: Ząbki pod Warszawą (plan prezentowany na wystawie w Krakowie w 1912 roku oglądał sam Ebenezer Howard), Podkowa Leśna (niezrealizowany), Osiedle Kamienna Góra w Gdyni (wraz z Tadeuszem Zielińskim ojcem, projekt zaginiony), Żoliborz Oficerski, fragment zabudowy warszawskiej Sadyby.
SPACERUJĄC PO WARSZAWIE
Wciąż możemy odnaleźć w Warszawie miejsca, które tworzył Tadeusz Tołwiński. Zachęcam! Jednym z nich jest Żoliborz Oficerski (okolice Placu Inwalidów), który został zaprojektowany we współpracy ze znakomitymi architektami Romualdem Guttem, Kazimierzem Tołłoczko i Rudolfem Świerczyńskim. Budowniczowie odwołali się tutaj nie tylko do idei miasta-ogrodu, ale także do architektonicznej tradycji polskiego dworu. Aby się o tym przekonać, warto przejść się żoliborskimi ulicami Forteczną, Śmiałą, Aleją Wojska Polskiego, przystanąć na Placu Słonecznym.
Drugie takie miejsce znajduje się na Sadybie, powstało także na potrzeby kadry oficerskiej. Wśród wielu malowniczo usytuowanych w zieleni budynków, nieopodal Parku Szczubełka, odszukać możemy wille zbudowane według projektów Tadeusza Tołwińskiego lub przez niego współtworzone. W latach 1924-26 był on głównym projektantem Sadyby Oficerskiej. Do grupy zaplanowanych przez architekta budynków należą między innymi: dom ministra Józefa Becka przy ulicy Okrężnej, wille przy ulicy Morsztyńskiej – na przykład dom generała dywizji Tadeusza Piskora (jednego z ulubionych oficerów Józefa Piłsudskiego). Niektóre zachowały się w bardzo dobrym stanie – widzimy je wyremontowane i zadbane. Inne wystawione są na sprzedaż lub popadają w ruinę.
SYMBIOZA NAUKI, SZTUKI i NATURY
Tadeusz Tołwiński widział rolę urbanisty jako świadomego twórcy, który łączy różne elementy wiedzy o świecie i potrafi zharmonizować dzieła techniki z dziełami przyrody. Był wybitnym, wyprzedzającym swoje czasy intelektualistą i wychowawcą młodzieży akademickiej. Jego kompleksowa wizja miasta współczesnego – przestrzeni dobrej do życia – wywiedziona została ze znajomości miast historycznych, estetycznej wrażliwości oraz pogłębionej analizy potrzeb ludzi.
Grafiki na podstawie fotografii własnych – Luiza Sierpińska
Pierwszą część artykułu znajdziecie tutaj.
Źródła:
Teresa Kotaszewicz, Tadeusz Tołwiński 1887-1951, Architekt – Urbanista – Twórca Polskiej Szkoły Urbanistyki, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2016.
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
Tadeusz Tołwiński, Urbanistyka, t. 2, wyd. 2, Wydawnictwo Zakładu Urbanistyki Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1939.
[1] Tadeusz Tołwiński, Urbanistyka, t. 2, wyd. 2, Wydawnictwo Zakładu Urbanistyki Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1939, s. 63.