Wchodząc do Galerii Sztuki Średniowiecznej przenosimy się w czasie i w przestrzeni do piętnastowiecznej świątyni. Przyciemnione światło, cisza. Z ciemności wyłaniają się wyrzeźbione w drewnie 500 lat temu postaci świętych, piękne Madonny, cierpiący na krzyżu Chrystusowie. Panuje atmosfera tajemniczości i świętości. Po krótkim spacerze naszą uwagę przykuwa złoty jednorożec. Jak on się tu znalazł?
Magiczne stworzenie znajdziemy w głównej części Poliptyku Zwiastowania z Jednorożcem, pochodzącego z ok. 1480 roku, wykonanego do wrocławskiego kościoła miejskiego pod wezwaniem św. Elżbiety.
Zanim rozwiążemy zagadkę niezwykłego zwierzęcia, musimy wiedzieć, czym dokładnie jest dzieło sztuki, na którym jednorożec się znajduje.
CZYM JEST POLIPTYK?
Omawiane dzieło sztuki to gotyckie szafiaste retabulum ołtarzowe. Retabulum oznacza dekorację ołtarza, ustawianą na mensie (czyli blacie) ołtarza. Dzieło jest wieloskrzydłowe, nazywamy je więc poliptykiem (gr. poly– wiele; ptyche– składać się; łac. polyptychus – wielokrotnie złożony). Ma dwie pary ruchomych skrzydeł. Cztery skrzydła i przedstawienie głównej sceny to pięć części, mówimy więc o nim pentaptyk (gr. pente – pięć).
W dni powszednie poliptyk był zamknięty. W wybrane dni – najpewniej w niedziele – wierni mogli zobaczyć malowidła pierwszego otwarcia. Natomiast bogato zdobione całkowite otwarcie podziwiane mogło być tylko kilka razy do roku, podczas najważniejszych świąt religijnych.
CO ZOBACZYMY W KWATERACH?
Na czterech kwaterach zamkniętego retabulum przedstawiono sceny z Pasji Chrystusa wzorowane na rycinach Martina Schongauera. Po otwarciu ukazuje się osiem wydarzeń opisanych głównie w tekstach niekanonicznych Ewangelii (tzw. apokryfach, czyli księgach o tematyce biblijnej, ale nie uznanych przez Kościół za natchnione).
Uroczyste otwarcie ukazuje na reliefach sześć rzeźbionych scen z życia Świętej Rodziny i Marii. Te znajdujące się na lewym skrzydle obrazują tzw. epizody radosne życia Matki Bożej, te na skrzydle prawym należą do wydarzeń bolesnych.
W zwieńczeniu poliptyku dostrzeżemy Koronację Marii. Nad nią oryginalnie znajdował się ażurowy, misternie zdobiony baldachim, łącznie z którym cała konstrukcja mierzyła ok. 8 metrów wysokości! Niestety, nie jest on prezentowany w galerii, bo zwyczajnie się w niej nie mieści.
DLACZEGO JEDNOROŻEC?
Pomiędzy reliefami w korpusie głównym rozgrywa się niezwykła scena – polowanie na jednorożca.
Według średniowiecznych bestiariuszy(opisu realnych i magicznych zwierząt) było to stworzenie niezwykle płochliwe i zwinne, trudne do złapania. Zwabić i uspokoić je mogły jedynie dziewice. Podobno róg jednorożca miał magiczne i lecznicze właściwości.
Ale jak te legendarne historie łączą się z Kościołem katolickim?
Według rozpowszechnionej w późnym średniowieczu interpretacji, pochodzącej z greckiego tekstu znanego jako Fizjolog, jednorożec jest alegorią samego Chrystusa, a młoda dziewczyna – dziewica, na której łonie spoczywa, jest przedstawieniem Matki Boskiej. Nieuchwytnego Jezusa pochwycić dla ludzkości zdolna jest jedynie Maryja Dziewica. Scena mówi o niezwykłej czystości Marii i wyjątkowym charakterze przyjścia Zbawiciela.
Polowaniu towarzyszy zapowiadający przybycie Chrystusa archanioł Gabriel w roli myśliwego, z rogiem w dłoni.
Tak ujęta scena zwiastowania pojawiła się w sztuce w XV wieku i rozpowszechniła zwłaszcza na terenie Niemiec. Poliptyk z Muzeum Narodowego w Warszawie to jeden z trzydziestu zachowanych ołtarzy szafowych średniowiecznej Europy z tym motywem.
Niestety, popularność tej oryginalnej alegorii powstrzymały postanowienia soboru trydenckiego (1545-1563). Nowe dekrety kościelne zabraniały przedstawiania jednorożca jako obrazu Wcielenia Chrystusa.
Po obu stronach sceny znajdują się figury patronów Wrocławia i Śląska – Jana Chrzciciela w wielbłądziej skórze po lewej oraz Jadwigi Śląskiej z miniaturą wrocławskiej fary na wyciągniętej dłoni po prawej.
Na zwieńczeniu, powyżej sceny zwiastowania, znajdziemy popiersie św. Elżbiety Węgierskiej – głównej patronki kościoła miejskiego we Wrocławiu i matki św. Jadwigi. Obok niej przedstawiono św. Wawrzyńca, którego atrybut w postaci rusztu się nie zachował. Obecność tego świętego ma związek z pierwotnym patronatem romańskiej świątyni, stojącej na miejscu bazyliki św. Elżbiety.
SACRUM I PROFANUM
Zestawienie ze sobą scen zostało przez nieznanych nam twórców dobrze przemyślane. Osiem przedstawień pierwszego otwarcia – po cztery kwatery w dwóch poziomych rzędach – tworzy cztery uzupełniające się znaczeniowo pary.
Wydarzenia znajdujące się w górnym rzędzie związane są ze strefą sacrum, na co wskazują fragmenty gotyckich świątyń na każdym z pól oraz zastępy aniołów siedzących na zwieńczeniach przedstawionych budowli. Sceny z rzędu dolnego związane są z rzeczywistością ziemską – profanum.
Poczynając od par po lewej stronie otwartego ołtarza umieszczono scenę Zaślubin Marii z Józefem – małżeństwa śmiertelników, której odpowiada wydarzenie przedstawione powyżej – Wstąpienie Marii do Świątyni – kiedy to została mistycznie poślubiona Bogu.
Obok znajduje się kwatera z małym Jezusem uczącym się chodzić przy średniowiecznym chodziku – sustentaculum. Tutaj młody Chrystus zaczyna poruszać się po świecie ludzkim, scena przypomina nam o Jego człowieczej naturze. Nad nią dwunastoletni Zbawiciel w świątyni naucza mędrców jak „poruszać się” po świecie duchowym, po Słowie Bożym. Trzy dni, podczas których Jezus był poszukiwany przez swoich rodziców, zestawione są z trzema dniami oczekiwania na Jego zmartwychwstanie. Na te treści i zapowiedź Męki wskazywać może Miecz Boleści wbity w serce Marii, stojącej nieopodal nastoletniego Chrystusa.
Po prawej stronie korpusu głównego widzimy Rzeź Niewiniątek – zwiastun prześladowania i śmierci Zbawiciela. Koresponduje z nią scena powyżej – Obrzezanie Jezusa – moment pierwszego przelania Jego krwi.
Obok przedstawiono Zesłanie Ducha Świętego, symbolizujące rozpoczęcie działalności Kościoła, łączące się z umieszczoną powyżej sceną z Marią w Świątyni. Ta scena podkreśla znaczenie Matki Bożej w dziele Wcielenia. Maria bowiem sama stała się tempulm dei, świątynią, tabernakulum dla ciała Chrystusa.
TO NIE WSZYSTKO
Poliptyk Zwiastowania z Jednorożcem skrywa jeszcze wiele innych intrygujących elementów. Zapraszam serdecznie do Galerii Sztuki Średniowiecznej, aby samemu lub z przewodnikiem czy wolontariuszem poszukać ich na żywo i zagłębić się w niezwykły klimat piętnastowiecznego świata.
Kębłowski Janusz, „Polska sztuka gotycka”, Warszawa 1983
Galeria Sztuki Średniowiecznej – Przewodnik MNW, red. prof. Antoni Ziemba, Warszawa 2017
Autor nieznany, „Poliptyk Zwiastowania z Jednorożcem”Freus Paweł, kwiecień 2011, https://culture.pl/pl/dzielo/autor-nieznany-poliptyk-zwiastowania-z-jednorozcem, dostęp 28.02.2019
Poliptyk Zwiastowania z Jednorożcem, https://pl.wikipedia.org/wiki/Poliptyk_Zwiastowania_z_Jednoro%C5%BCcem, dostęp 28.02.2019
Pierwsze kroki Jezusa Otmianowska Marianna, Idziemy nr 51/52 (483), grudzień 2014,
http://www.idziemy.pl/kultura/pierwsze-kroki-jezusa/19063, dostęp 15.10.2019
http://cyfrowe.mnw.art.pl/dmuseion/docmetadata?id=26401&show_nav=true, dostęp 28.02.2019
https://artsandculture.google.com/asset/poliptyk-zwiastowania-z-jednoro%C5%BCcem/QgE-ocqYJcEOGg?hl=pl, dostęp 28.02.2019
Film Poliptyk Zwiastowania z Jednorożcem / Galeria Sztuki Średniowiecznej / Marianna Otmianowska,https://www.youtube.com/watch?v=ZZXGOYwx9ek, dostęp 28.02.2019
Zdjęcia: Jacek Piotrowski