Przedstawiamy nowy cykl – „Artyści żydowscy w MNW”. Przybliżymy Wam sylwetki artystów żydowskich oraz ich dzieła, zwłaszcza te znajdujące się w Muzeum Narodowym w Warszawie. Na początku jednak kilka słów wprowadzenia.
Pierwszy znany obraz przedstawiający Żyda jako członka polskiego społeczeństwa pochodzi z XVII w. Jest to drzeworyt Lament różnego stanu ludzi nad umarłym creditem – kredytem, czyli żydowskim bankierem. Jednak dopiero z XVIII w. pochodzi nazwisko pierwszego znanego nam żydowskiego artysty. Był nim Hersza Lejbowicz, rytownik, pracujący na dworze Radziwiłłów w Nieświeżu.
Żydzi osiedlali się na ziemiach polskich już w średniowieczu. Skąd więc tak późne pojawienie się ich w życiu artystycznym? Wynikało ono z religijności Żydów, którym wiara nie pozwalała na przedstawianie postaci ludzkiej. Sztuka żydowska mogła więc rozwinąć się tylko w momencie odejścia od ortodoksji. Dopiero wyemancypowani, często zasymilowani Żydzi mogli kształcić się w akademiach sztuki.
Pojawienie się nowoczesnego żydowskiego malarstwa w Polsce wiążę się z twórczością Maurycego Gottlieba (1856-1879). Warsztatu uczył się w Krakowie, Wiedniu i Monachium. Jednak największy wpływ na jego twórczość wywarł jego krakowski profesor – Jan Matejko. Choć młody Gottlieb w znacznej mierze wzorował się na sztuce mistrza, wprowadził do malarstwa motywy związane z tradycją żydowską. Dzięki nim przedstawił Polakom nieznane oblicze żydowskiego narodu.
Maurycy Gottlieb, „Chrystus nauczający w Kafarnaum”
Kariera artystyczna Maurycego Gottlieba, choć krótka (zmarł mając zaledwie 23 lata), ośmieliła młodych żydowskich twórców do wstępowania do akademii. W końcu XIX w. popularne stały się obrazy przestawiające życie codzienne Żydów. Ich autorami byli m.in. Maurycy Trębacz czy Jakub Weinles.
Jakub Weinles, „Modlitwa”
Znaczącą rolę w promowaniu nowej sztuki żydowskiej odegrało kolejne pokolenie twórców, związanych z krakowską Szkołą Sztuk Pięknych. Ich twórczość odwoływała się do idei syjonizmu i dążyła do stworzenia narodowej sztuki żydowskiej. Wśród nich działali m.in. Samuel Hirszenberg, Ephraim Mose Lilien oraz Wilhelm Wachtel.
Część artystów po ukończeniu szkół w Krakowie, Warszawie czy Wilnie, wyjeżdżała do Paryża, będącego wtedy światowym centrum sztuki. Na początku XX w. działali tam m.in. Leopold Gottlieb (brat Maurycego), Mela Muter i Eugeniusz Zak. Należeli oni do tzw. École de Paris – międzynarodowego środowiska twórców pochodzących z różnych części Europy. Nie tworzyli oni jednolitej szkoły, łączyło ich odcinanie się od akademizmu i realizmu na rzecz nowych trendów w sztuce. Poza Szkołą Paryską w Paryżu działali Zygmunt Menkes i Alfred Aberdam, a także Roman Kramsztyk, w którego pracach dostrzec można wpływy Paula Cezanne’a.
Roman Kramsztyk, „Krajobraz z Katalonii (Uliczka w Collioure)”
Pierwsze żydowskie organizacje artystyczne zaczęły powstawać w Polsce dopiero przed wybuchem I wojny światowej. Wtedy też zaczęto organizować Wystawy Żydowskich Artystów Plastyków. Środowisko to jednak nie było jednolite. Ok. 1910 roku wśród twórców żydowskich nastąpił rozłam. Część z nich postulowała tworzenie sztuki żydowskiej inspirowanej ówczesną sztuką europejską, m.in. ekspresjonizmem. Pozostali rozwijali swoją sztukę w konserwatywnych pracowniach, m.in. pod okiem Jana Stanisławskiego i Józefa Pankiewicza.
Zwolennicy pierwszego poglądu utworzyli na przełomie 1918 i 1919 r. grupę Jung Idysz. Za przywódcę grupy uważa się Mojżesza Brodersona, do jej czołowych twórców należeli też Jankiel Adler i Mark Szwarc. Członkowie grupy odrzucali realizm, ponieważ nie dał on ich zdaniem możliwości stworzenia odrębnego języka sztuki. Z kolei impresjonizm został przez nich uznany za sztukę zasymilowanych. Sami tworzyli prace, których tematy silnie związane były z tematyką żydowską, jednocześnie posługując się nowoczesnym językiem sztuki. Inspirowali się przede wszystkich niemieckim ekspresjonizmem, ale także twórczością Marca Chagalla. Ich prace charakteryzują się mocnym kolorytem, geometryzacją kształtów, często także arealistycznym układem.
Artyści żydowscy działali także w innych grupach awangardowych. Marek Włodarski i Ludwik Lillie należeli do Zrzeszenia Artystów plastyków „Artes” we Lwowie. Członkami Grupy Krakowskiej byli m.in. Sasza Blonder czy Jonasz Sztern.
Wśród pozostałych artystów żydowskich wspomnieć należy jeszcze Henryka Berlewiego, którego twórczość mocno ewoluowała na przestrzeni lat oraz Brunona Schulza, działającego w Drohobyczu na Ukrainie.
W okresie międzywojennym działało w Polsce około 500 artystów pochodzenia żydowskiego. Wybuch II wojny światowej uniemożliwił dalszą egzystencję żydowskiego środowiska artystycznego w Polsce.